Chương 5

TÍNH ĐỘC ĐÁO CỦA HANG ĐỘNG

Vùng karst Phong Nha - Kẻ Bàng có lượng mưa khá cao, đồng thời lại nhận được một lượng nước lớn từ các vùng phi karst, sông trong vùng lại gần nh không có dòng chảy trên mặt. Điều đó chứng tỏ các dòng chảy ngầm dọc hệ thống hang động trong vùng phát triển mạnh. Cho đến nay, sau 10 năm với 5 lần hợp tác thám hiểm và nghiên cứu hang động giữa Khoa Địa lý - Địa chất, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội trước đây, nay là Khoa Địa lý, Trường Đại học Khoa học Tự nhiên với Hội Hang động Hoàng gia Anh, hệ thống hang động trong khối đá vôi Phong Nha - Kẻ Bàng đã được phát hiện và đo vẽ với tổng chiều dài đạt trên 85 km (bảng 5.1).

Hầu hết các hang hiện nay đều có sông chảy qua. Vì thế, H. Limbert đã gọi chúng là các hang sông. Các hang sông ở đây có thể chia thành 3 hệ thống: hệ thống hang Phong Nha (bắt đầu từ hang Khe Ry, Hang én qua Hang Thung, Cha An ... và cuối cùng là hang Phong Nha với tổng chiều dài khoảng gần 45 km); hệ thống Hang Vòm (bắt đầu từ hang Rục Cà Roòng và kết thúc là Hang Vòm với tổng chiều dài khoảng trên 30 km) và hệ thống hang Rục Mòn, trong đó các hệ thống hang Vòm và hang Phong Nha ở huyện Bố Trạch đều đổ nước về sông Son, còn hệ thống hang Rục Mòn nằm ở huyện Minh Hoá.

Bảng 5.1. Danh mục các hang trong khối Phong Nha - Kẻ Bàng

HỆ THỐNG HANG VÒM

Số thứ tự	Tên hang	Chiều dài nằm ngang (m)	Độ sâu (m)
1	Hang Vòm	15 050	145
2	Hang Đại Cáo	1 645	28
3	Hang Duật (hang Mê Cung)	3 927	45
4	Hang Cả (Pitch Cave)	1 500	60
5	Hang Hổ	1 616	46
6	Hang Vượt (Over Cave)	3 244	103
7	Hang Người Lùn	845	94
8	Hang Rục (Carrong)	2 800	45
9	Hang Dany	250	30
10	Hang Mai An Tiêm (Water Melon)	400	25
Tổng chiều dài		31 277

HỆ THỐNG HANG PHONG NHA

TT	Tên hang	Chiều dài nằm ngang (m)	Độ sâu (m)
1	Hang Phong Nha	7 729	83
2	Hang Tối	5 558	80
3	Hang En	736	0
4	Hang Cha An	667	15
5	Hang Thung	3 351	133
6	Hang Én	1 645	49
7	Hang Khe Tiên	520	15
8	Hang Khe Ry	18 902	141
9	Hang Khe Thi	35	20
10	Hang Phong Nha Khô	981	25
11	Hang Lạnh	3 753	114
12	Hang Cá	361	14
13	Hang Dơi	453	-24
Tổng chiều dài		44 391

DANH MỤC CÁC HANG KHÁC Ở QUẢNG BÌNH

TT	Tên hang	Chiều dài (nằm ngang), m	Độ sâu (m)
1	Hang Rục Mòn	2 863	49
2	Hang Tiên	2 500	51
3	Hang Chén Chuột	279	15
4	Hang Minh Cầm	246	15
5	Hang Thông	193	10
6	Hang Bàn Cờ	144	6
7	Hang Khái (Hang Hổ)	100	5
8	Hang Ba Sáu	140	38
9	Hang Cây Tre	160	5
10	Hang Nhà Máy	150	0
11	Hang Dơi	125	25
12	Hang La Ken I	30	0
13	Hang La Ken II	250	10
14	Hang Tôn	30	0
Tổng chiều dài		7 410

Hệ thống hang Phong Nha bắt nguồn từ giới hạn phía nam của khối đá vôi Kẻ Bàng. Cửa chính của hệ thống này là hang Khe Ry và hang Én nằm ở độ cao trên mực nước biển khoảng gần 300 m. Các cửa hang, nhìn chung, đều rộng và cao. Hang Én có hai cửa vào: cửa thấp là nơi có dòng nước chảy vào cao 15 m và rộng 70 m, còn một cửa khác nằm ở độ cao 50 m so với dòng nước có chiều cao là 70 m và rộng 100 m; cửa ra của hang này rộng tới 170 m và chiều cao ớc tính khoảng 100 m. Các cửa hang ở phía này là nơi có các dòng suối bắt nguồn từ khu vực địa hình cao phát triển trên đá phi karst đổ vào. Vì vậy, ngay ở cửa hang đã gặp các trầm tích vụn thô (cuội-sỏi). Các hang Khe Ry, hang En, hang Thung v.v... tạo nên phần thợng nguồn của hang Phong Nha và phân bố theo dạng cành cây. Hướng chung của các hang này là đông bắc - tây nam. Bình đồ của một số hang chính của hệ thống hang Phong Nha được trình bày trong các hình 5.2, 5.3, 5.4, 5.5. Có thể các đoạn hang sông này phát triển theo khe nứt xuất hiện trong khối đá vôi. Một số đoạn trong hang được thể hiện trong các ảnh từ 5.1 đến 5.10.

Hệ thống hang Vòm cũng là hang sông hiện đại có quy mô đáng kể trong khối đá vôi Phong Nha - Kẻ Bàng. Hệ thống này được bắt đầu từ hang Rục Cà Roòng nằm ở độ cao trên mực biển khoảng 360 m. Toàn bộ hệ thống này có hướng chung là từ nam lên bắc phát triển trên một đứt gãy chính trong khu vực. Sông Rục Cà Roòng chảy về phía hạ lưu lúc ẩn mình trong các hang, lúc lại xuất hiện trên những đoạn thung lũng hẹp và sâu để cuối cùng về sông Chày ở cửa hang Vòm. Bình đồ một số hang chính của hệ thống hang Vòm được trình bày trong các hình từ 5.5 đến 5.11. Một số cảnh đẹp trong hang được thể hiện trong các ảnh từ 5.11 đến 5.16. Cả hai hệ thống hang sông này cuối cùng hợp với nhau đổ về sông Son, rồi ra sông Gianh để cuối cùng ra biển cách chừng 50 km.

Những đặc điểm trên cho thấy cả hai hệ thống hang này đều có cửa vào và ra là mực nước sông suối hiện nay. Có thể xem đây là hệ thống hang sông có quy mô lớn nhất ở khu vực châu á đã phát hiện được cho đến nay.

Về mặt hình thái, hầu hết các hang đều cao, rộng, trong hang có nhiều ngách và phòng rộng. Do đó, phần lớn các hang đều có bình đồ khá phức tạp chẳng hạn như hang Mê Cung, hang Tiên... (hình 5.12). Mặt cắt ngang của các hang sông hiện đại đều có dạng khá đẳng thước được xếp vào kiểu hang có mối quan hệ với mực nước ngầm khu vực và phát triển qua nhiều chu kỳ. Tính đa chu kỳ của các hang còn được thể hiện ở các bậc tầng hang động cũng như các mực cửa hang. Đến nay đã phát hiện được ít nhất 4 mực cửa hang (theo độ cao tơng đối): mực 0 m là mực sông suối hiện nay, mực 20± 5 m, mực 40± 10 m và mực 90± 10 m. Cả 4 mực cửa hang đều được xác nhận ở hang Vượt thuộc hệ thống hang Vòm (huyện Bố Trạch) với độ cao cụ thể là 0; 24; 43 và 93 m.

Trong các hang động phân bố khá nhiều thạch nhũ, tạo nên các măng đá, nhũ đá, cột đá, viền đá, hoa đá với màu sắc và hình thù đẹp. Phần đáy các hang én, Khe Ry, Đại Cáo,... còn phân bố các trầm tích vụn cơ học như cuội, cát gắn kết bởi xi măng vôi.

Qua những điều trình bày trên, có thể chia ra hai loại hang động ở khối đá vôi Phong Nha - Kẻ Bàng ra làm hai loại: hang hoạt động và hang hoá thạch.

Các hang hoạt động là hệ thống hang sông đã được đề cập ở trên và nằm ở mực hang thấp nhất liên quan với mực nước ngầm (mực cơ sở xâm thực) khu vực hiện đại.

Các hang hoá thạch lại được chia ra:

- Các hang liên quan đến mực nước ngầm cổ hiện nay đã thoát khỏi sự tác động của mực nước ngầm hiện đại. Trong các hang này có rất nhiều nhũ đá đẹp như hang Tiên (Cao Mại), hang Phong Nha Khô,... Loại hang này chủ yếu phân bố ở các mực cao. Tại một số cửa hang loại này ở mực cao đã phát hiện được những dấu tích (như xương, răng động vật, vỏ ốc, mảnh gốm,...) cho thấy đã từng có người cổ đại sinh sống ở trong hang.

- Các hang chân núi karst cổ là các hang nằm ngang hình thành khi chân các khối đá vôi ngập trong nước. Tại vùng Phong Nha - Kẻ Bàng, trong các hang này hầu như không có thạch nhũ. Các hang này gặp ở mực cửa hang thứ hai. Điển hình là hang Chày (trong chiến tranh có nhà máy sản xuất xà phòng nên còn gọi là hang Xà phòng), hang Nhà máy rượu (chưa có tên hang chính thức).

Ảnh 5.1. Cửa hang Phong Nha nhìn từ máy bay trực thăng (Ảnh Lê Huy Cường cung cấp)
Ảnh 5.2. Dòng sông và bãi cát trong hang Phong Nha (Ảnh H. Limbert)
Ảnh 5.3. Đoạn sông ngầm được mở rộng trong hang Phong Nha (Ảnh H. Limbert)
Ảnh 5.4. Dòng sông ngầm chảy giữa các vách đá trong hang Phong Nha (Ảnh H. Limbert)
Ảnh 5.5. Bến thuyền trong hang Phong Nha (Ảnh H. Limbert)
Ảnh 5.6. Đường hầm trong hang Phong Nha (Ảnh H. Limbert)
Ảnh 5.7. Nhũ đá khổng lồ trong hang Phong Nha (Ảnh H. Limbert)
Ảnh 5.8. Các nhũ đá trong hang Phong Nha Khô (Ảnh H. Limbert)
Ảnh 5.9. Nhũ đá dạng phân bậc trong hang Khe Ry (Ảnh H. Limbert)
Ảnh 5.10. Dòng sông rất nông với trầm tích đáy là cuội trong hang Khe Ry (Ảnh H. Limbert)
	Ảnh 5.11. Nhũ đá trong hang Vòm (Ảnh H. Limbert)

Ảnh 5.12. Một đoạn "thủng mái" có ánh sáng lọt vào ở hang Vòm (Ảnh H. Limbert)
Ảnh 5.13. Các dạng tích tụ calcit trong một phòng ở hang Vòm (Ảnh H. Limbert)
	Ảnh 5.14. Một lối đi có nhũ đá trang trí trong hang Vòm (Ảnh H. Limbert)
Ảnh 5.15. Trần hang và đáy hang cấu tạo bởi cuội cửa hang Đại Cáo (Ảnh H. Limbert)
Ảnh 5.16. Hồ nước đọng lại vào mùa khô trong hang Mê Cung (Ảnh H. Limbert)
Ảnh 5.17. Lỗ đen trên trần hang Tiên ở Tuyên Hoá, Quảng Bình (Ảnh H. Limbert)

Ảnh 5.18. Nhũ đá, măng đá trong hang Tiên ở Tuyên Hoá, Quảng Bình
(Ảnh H. Limbert)